گزارشی از کتاب سخن‌گفتن در باب گفتگو: یازده چشم‌انداز از تاریخ مدرنِ جنبش گفتگوی میان ادیان
Talking Dialogue: Eleven Episodes in the History of the Modern Interreligious Dialogue Movement; Karsten Lehmann In cooperation with Patrice Brodeur; De Gruyter; 2021
نویسنده گزارش: محمد یوسفلویی
این کتاب دومین مجلد از مجموعه‌ای سه جلدی با عنوان فراسوی دیالوگ (Beyond Dialogue) است که توسط «مرکز بین المللی گفتگوی ادیان و فرهنگ‌های ملک عبدالله بن عبدالعزیز» (KAICIID) با همکاری نویسندگانی متعدد و با سرویراستاری کارستن لیمان نگاشته شده و در سال ۲۰۲۱ توسط انتشارات دی گرویتر (یا به آلمانی دِ گغویتر) (De Gruyter) منتشر شده است.
در مقدمه کتاب اشاره می‌شود که گفتگوی میان ادیان ادبیات مناسبی پیدا کرده است و به بلوغ رسیده اما همچنان، به اعتقاد نگارنده (لیمان) یک دیدگاه سیستماتیک درباره گفتگوی میان ادیان وجود ندارد و پرسش‌های بسیاری بی‌پاسخ مانده‌اند ازجمله اینکه چرا گفتگوی ادیان چنین پدیده‌ی اجتماعی مهم شده است؟ و جایگاه فرهنگی-اجتماعی فعالیت‌های مربوط به گفتگوی ادیان دقیقاً کجاست؟ به همین منظور، در این کتاب با فعالیت‌هایی در طول تاریخ آشنا می‌شویم که توانستند رشته‌ی جهانیِ گفتگوی ادیان را شکل دهند یا کاری بس مهم در این حوزه به سامان برسانند مثلاً کنگره‌ها و اجلاسیه‌های بسیار مهم روایت می‌شوند، سازمان‌هایی که فعالیت‌های بین‌المللی مهمی در حوزه تعامل بین ادیان انجام داده‌اند معرفی می‌شوند و... . در میان معرفی این رویدادها و تحلیل آن‌ها، مطالب سودمندی می‌خوانیم از دلایلی که باعث شدند این سازمان‌ها پدید آیند و موفق شده یا شکست بخورند.
در کش‌وقوس تعریف مفاهیم این رشته و دامنه‌ی اموری که می‌توان آن‌ها را به‌معنای علمی و آکادمیکِ کلمه مصداق گفتگوی میان ادیان محسوب کرد، نویسندگان این کتاب به‌طور خلاصه، سه فرضیه را در نظر دارند:
۱. تمام تحلیل‌هایی که توسط نویسندگان مختلف درباره‌ی تاریخِ وقایع و نیز سازمان‌ها و تصمیمات مهم مربوط به گفتگوی بین ادیان ارائه می‌دهند، گفتگوی میان ادیان را جنبشی فرهنگی-اجتماعی می‌دانند که دامنه‌ی بسیار گسترده و سهل‌گیرانه‌ای دارد. همگی نیز با اینکه بر اهمیت فوق‌العاده‌ی اولین مجلس ادیان جهان در سال ۱۸۹۳ تأکید دارند اما این تاریخ را فقط تاریخی نمادین برای شروع فعالیت‌های مهم در حوزه‌ی گفتگوی بین ادیان (RID) می‌دانند.
۲. تقریباً تمام بازیگران عرصه‌ی گفتگوی میان ادیان از دهه‌ی ۱۹۶۰ میلادی به این سو، چهره‌هایی مشهور بودند که تلاش داشتند دین را به عرصه‌ی توجهی عمومی بکشانند.
۳. اگرچه در ابتدا، گفتگوی میان ادیان یک کار تدارکاتی و اضافی در کنار دیگر فعالیت‌های رسمی و مهم در دین‌های مختلف بود، اما به‌مرور به یکی از فعالیت‌های اصلی و رسمی نهادهای دینی تبدیل شد و از دهه ۱۹۸۰ میلادی به این سو، توسط اکثریتِ نقش‌آفرینان عرصه‌ی دین و دینداری در سازمانی‌های دینیِ رسمی، پذیرفته شد.
یکی از نکات ارزشمندِ کتابِ حاضر این است که نویسندگانی که در تهیه‌ی آن مشارکت داشته‌اند از میان پژوهشگرانِ بیش از ده کشور مختلف جهان با پس‌زمینه‌های علمی متفاوت هستند. این گستردگی و تنوع در میان نویسندگان می‌تواند مخاطبان را به فهمی همگانی و ناظر به تکثرات و تنوع دیدگاه‌ها برساند.
کتابِ «سخن‌گفتن در باب گفتگو» دارای سه بخش است که هربخش چند مقاله را در بر می‌گیرد:
- بخش اول: اولین تلاش‌ها برای پیشرفت گفتگوی بین ادیان «آغازکردن از حاشیه»
- بخش دوم: به‌سوی افزایش فعالیت در جامعه‌ی مدنی
- بخش سوم: به‌سوی افزایش حمایت از گفتگوی ادیان توسط سلسله‌مراتب رسمی مذهبی
همانطور که بیان شد، یکی از مهم‌ترین اهداف این کتاب معرفی سازمان‌ها و نهادهایی است که درباره‌ی گفتگوی بین ادیان فعالیت‌های مهم و محوری داشته‌اند. در این کتاب به معرفی و بررسی تعدادی از آن‌ها به‌عنوان مؤثرترین نهادها، پرداخته شده است که اسامی آن‌ها از این قرار است:
- مجلس جهانی ادیان (World’s Parliament of Religions)
- اتحادیه‌ی مردمی ادیان (Religiöser Menschheitsbund)
- کنگره‌ی جهانی ایمان‌ها (World Congress of Faiths)
- کمیته‌ی شورای جهانی کلیساها درباره‌ی کلیسا و یهودیان (WCC-Committee on the Church and the Jewish People)
- معبدِ تفاهم (Temple of Understanding)
- انجمن بین‌المللیِ آزادی مذهبی (International Association for Religious Freedom)
- کنفرانس جهانیِ دین و صلح (World Conference on Religion and Peace)
- شورای مجلس ادیان جهان (Council for a Parliament of the World’s Religions)
- مرکز تعاملات بین‌المللی آکسفورد (Oxford International Interfaith Centre)
- نهاد ادیانِ متحد (United Religions Initiative)
- فدراسیون جهانیِ صلح (Universal Peace Federation)
طبق بیان سرپرست نویسندگان در مقدمه‌ی کتاب، نویسندگان برای بازیابیِ تاریخ فعالیت‌های گفتگوی ادیان، به منابع و اسناد بایگانی‌شده درباره‌ی رویدادها و گردهمایی‌های تاریخی مراجعه کرده‌اند و از این حیث، بیشترِ منابعی که در این فعالیت پژوهشی به آن‌ها مراجعه شده است، برای اولین بار است که در طول تاریخِ گفتگوی ادیان، مورد توجه و بررسی قرار می‌گیرند.
محتوای هر فصل، روایتی است از یکی از گردهمایی‌ها و اقدامات مهمی که در حوزه‌ی گفتگوی ادیان انجام شده است. مثلاً در فصل اول به برگزاری مجلس ادیان جهان در سال ۱۸۹۳ پرداخته است. نویسنده در این فصل ابتدا توضیح می‌دهد که اصلاً این جلسه‌ی هفده‌روزه چرا و در چه شرایطی تشکیل شد و هدف از آن چه بود، چرا در ایالات متحده‌ی آمریکا و شهر شیکاگو برگزار شد و مشارکت‌کنندگان در آن چه کسانی و از چه مذاهبی بودند. یعنی به شرح ماجرا می‌پردازد که بسیار هم دقیق و استادانه است و تقریباً به هر پرسشی درباره‌ی زمینه‌های شکل‌گیری این رویداد پاسخ می‌دهد حتی به رقابت بین اهالی شهرها برای اینکه برگزارکننده‌ی این مراسم باشند!
او در ادامه، توضیح می‌دهد که برای بررسی این رویداد که بیش از یکصدسال پیش رخ داده است، چه اقداماتی انجام شده است و نویسنده با چه رهیافتی به‌سوی منابعِ باقی‌مانده رفته است و چالش‌هایش چه بوده است. در نهایت هم تحلیل خودش را از این رویداد ارائه می‌کند و بازهم به نظرات متعدد موافق و مخالفِ مجلس ادیان جهان می‌پردازد. نویسندهْ نقدهایی که از منظر دانش و اخلاقِ امروز به این رویداد مترقی در یک قرن پیش وارد است را نیز بیان می‌کند. مثلاً به این نکته اشاره می‌کند که از بومیان آمریکا به‌عنوان افرادی مهم و دارای سنت دینیِ خاص، برای شرکت در این گردهمایی دعوت نشد، کاری که امروزه آن را نژادپرستانه تلقی می‌کنند.
با توجه به توضیحی که درباره‌ی محتوای فصل اول دادیم، می‌توان حدس زد، محتوای کتاب چیست و خواننده با مطالعه‌ی آن، پاسخ به چه سؤالاتی را خواهد گرفت. به زبان دیگر، بهتر است این کتاب را مجموعه‌ای برای تاریخ‌شناسیِ رویدادهای مربوط به گفتگوی ادیان بدانیم. از این رو، مطالعه‌ی آن تنها برای متخصصان این عرصه یا کسانی که می‌خواهند بدون دشواری به گزارشی از این رویدادها دست پیدا کنند، توصیه می‌شود و نه همه‌ی علاقه‌مندان به حوزه‌ی گفتگوی ادیان. این کتاب به‌صورت رایگان با دسترسی آزاد در وبسایت ناشر به آدرس www.degruyter.com در دسترس است.