سخنرانی آقای آرش آبائی در پیش نشست اول همایش
در ادامه فایل تصویری و گزارش مکتوب سخنرانی جناب آقای آرش آبائی (پژوهشگر حوزه یهود) با عنوان «جامعه کلیمیان ایران و گفتگوی ادیان» در پنل «امام‌رضا (ع) و گفتگوی ادیان: زمینه‌ها و فرصت‌های اخلاقی» در اولین پیش نشست همایش بین‌المللی امام رضا علیه‌السلام و گفتگوی ادیان تقدیم علاقه مندان می شود. لازم به ذکر است این پیش نشست روز پنجشنبه 19 خرداد ماه ۱۴۰1 در بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی برگزار گردید.
یهودیان در ایران بیش از دو هزار سال سابقه حضور دارند. بر این اساس فرهنگ و زبان ایشان در هر منطقه‌ای از ایران، با مشخصات مردم آن منطقه منطبق است و به غیر از اعتقادات دینی، هیچ‌گونه تفاوتی با سایر هم‌میهنان خود ندارند. علاوه بر این، بخش عمده باورها و اعتقادات یهودی با اسلام مشترک یا بسیار شبیه آن است. با در نظر گرفتن این موارد، وجه غالب زندگی کلیمیان ایرانی، همزیستی مسالمت‌آمیز و احترام متقابل بوده است. هرچند در مقاطع زمانی و مکانی محدود، سوءتفاهم‌ها یا سوءتدبیرهایی موجب تنش و گاه خشونت نیز شده است، اما به‌طورکلی، فضای همزیستی و احترام غلبه داشته است.
خوشبختانه طی سه دهه اخیر در ایران فضای گفتگوی دینی به‌جِدّ شکل گرفته و ارتباطی دوستانه همراه با درک متقابل ایجاد شده است.
نمایندگان جامعه کلیمی ایران در اکثر جلسات گفتگوی ادیان به طور فعال حضور داشته و تلاش نموده‌اند مبانی مشترک دینی خود را با سایر ادیان به ویژه اسلام معرفی نمایند، موارد مشترکی مانند توحید، نبوت، رستاخیز و آخرت، منجی و مصلح موعود، و از همه مهمتر، نقش دین در ایجاد صلح و جلوگیری از خشونت.
علاوه‌براین، برخی نهادهای علمی- دینی در ایران توسط محققان مسلمان، دست به تحقیق، ترجمه و انتشار آثاری بسیار ارزشمند در حوزه یهودیت زده‌اند که تأثیر بسیار چشمگیری بر شناسایی کلیات یهودیت برای مخاطبان مسلمان داشته است.
دوم) دستاوردها و پدیده‌های مثبت در گفتگوی بین دینی:
- شناسایی بی‌شائبه و دست اول از ادیان دیگر
گفتگوی مستقیم با روحانی یا کارشناس دینی از همان جامعه، دانشی دست‌نخورده و بی‌غرض‌ورزی را به مخاطب منتقل می‌کند.
- تأکید بر نقاط مشترک و تقویت فرهنگ مدارا
درک تشابهات میان ادیان موجب نزدیکی بیشتر پیروان ادیان شده و بسیاری از ریشه‌های دشمنی را رفع خواهد کرد.
- برداشت و تفسیر سازنده از متون و گزاره‌های دینی
بسیاری از خشونت‌ها و تخریب‌ها از نگاه غیر رحمانی و دگرستیزانه از برخی از متون و آموزه‌های دینی نشأت می‌گیرد. در گفتگوی بین‌الادیانی، جهت‌گیری به سوی حصول نتایج سازنده است و لذا قرائت مسالمت‌جویانه و هم‌گرایانه از دین مورد توجه خواهد بود.
- تعمیق نگاه درون‌دینی برای پیروان آن دین
به سبب لزوم جستجو و تحقیق برای معرفی، پاسخگویی و گفتگوی مشترک با دین دیگر، این تعمیق درون‌دینی ضرورت می‌یابد و به این ترتیب، از دین خودی نیز شناختی نوین و عمیق حاصل می‌گردد. ضمن آن که نگاه به موارد مشترک همچون جهان‌بینی و الاهیات، از منظری دیگر نیز حاصل می‌گردد و دریچه‌های نوینی را به روی مؤمنان می‌گشاید.
- دستیابی به راهکارها و تجربیات مشترک در رفع برخی معضلات فقهی و فرهنگی درون‌دینی.
با گذشت زمان و پدیدارشدن معضلات و چالش‌های نوین برای پیروان ادیان، متولیان دین بنابر شرایط خود، راهکارهایی برای رفع مشکلات ارائه می‌کنند که به‌اشتراک‌گذاشتن این راهکارها و تجربیات فرهنگی، می‌تواند گره‌گشای مسائل مشابه در ادیان دیگر باشد. (مثلاً منع ذبح شرعی یا ختنه در برخی کشورهای اروپایی و موضع مشترک اسلام و یهود در برابر آن- یا موضوع جدید گوشت آزمایشگاهی و مسائل مربوط به حلال بودن آن در دو دین اسلام و یهود)
- افزایش سرمایه اجتماعی: گفتگوی بین دینی موجب شده است که بخش‌هایی از جوامع اقلیت‌های دینی که به خاطر نگرانی از سوءتفاهم‌ها و بدبینی‌های جامعه اکثریت معمولاً منزوی بوده و از مشارکت‌های اجتماعی اجتناب می‌کردند، با بهبود فضا و درک متقابل مسلمانان و پیروان سایر ادیان، به صحنه فعالیت‌های اجتماعی وارد شوند و به این طریق، سرمایه اجتماعی کشور نیز افزایش یابد.
سوم) زمینه‌های اخلاقی در گفتگوی دینی:
- درک متقابل و نگاه درون دینی- (اپوخه)
اپوخه Epoché در فارسی «تعلیق»، «بازداشت» و «توقیف» ترجمه شده‌است که لحظه‌ای نظری را توصیف می‌کند که تمامی قضاوت‌ها درباره وجود یا هستی جهان خارجی و در نتیجه تمام کنش‌ها در جهان به حالت تعلیق در می‌آید. در پژوهش و گفتگوی بین دینی، بهتر است پیش فرض‌ها و قضاوت‌های پیشینی را به حال تعلیق درآید تا بتوان درک خالص و بی‌طرفانه‌ای از فضای دین دیگر حاصل کرد.
- درک شرایط زمانی و مکانی
این که بسیاری از گزاره‌های دینی وابستگی به دوران خاص یا منطقه جغرافیایی مشخص و جامعه‌ای معین داشته و باید با در نظر گرفتن آن قالب مورد درک و بررسی قرار گیرد، نکته‌ای مهم است که سوءتفاهم‌ها را کاهش می‌دهد.
- احترام به مقدسات و باورهای پیروان هر دین با دلایل تاریخی یا فرهنگی و براساس آیین دینی خود، نمادها و باورهایی را مقدس می‌شمارند که چه‌بسا در نگاه غیرمؤمنان به آن دین، اموری عادی و غیرمقدس جلوه کند. احترام به هر آنچه که پیروان یک دین مقدس می‌شمارند، لازمه اخلاق گفتگوی دینی است.
- گرایش به سازنده بودن گفتگوها و دوری از مباحثات جدلی و تدافعی هدف گفتگوی دینی، دستیابی به نتیجه مسالمت‌آمیز و کاربردی برای نزدیکی هر چه بیشتر پیروان ادیان است. دامن‌زدن به شبهات و اختلافات و یا اتخاذ موضع تدافعی و انحصارگرایانه، مسیر گفتگو را با مانع مواجه خواهد نمود.
- توجه به اصالت منبع و مرجع دینی در گفتگوها و پرهیز از دخیل‌کردن منابع حاشیه‌ای و فرعی یا شایعه‌های بی‌اساس اجتماعی و سیاسی یکی از شاخصه‌های غیراخلاقی در گفتگوی دینی، نادیده‌گرفتن منابع اصیل و استناد به گفته‌ها و شایعات روزمره یا نوشته‌های نامعتبر است. امروزه به لحاظ ارتباطات گسترده، دستیابی به منبع یا شخصیت‌های معتبر هر دین کاملاً میسر است و از آن طریق می‌توان واقعیات ادیان را به دور از جنجال و احساسات گذرا دریافت نمود.
چهارم) ظرفیت‌های یهودیت در گفتگوی دینی:
یهودیت به عنوان قدیمی‌ترین دین ابراهیمی، دارای عناصر مشترک متعدد با سایر ادیان ابرهیمی و غیرابراهیمی است. از جمله: توحید، وحی، نبوت، شریعت و آخرت. نیز بسیاری از آموزه‌های اخلاقی و عرفانی جزو موارد اشتراک و قابل بررسی در گفتگوی دینی است.
سایر موارد قابل مطالعه تطبیقی و محوری برای گفتگو فهرست‌وار به شرح زیر است:
- تاریخ دینی
- سیر تحولات شریعت و بسط و تعدیل فقه
- متون و اسناد مربوط به مناظرات و گفتگوهای بین دینی
- تجربیات میدانی در حوزه فرهنگ و دین اقلیت‌ها در جوامع اکثریت با دین متفاوت
- آسیب‌شناسی باورهای خرافی و انحراف از ارزش‌های دینی
- روش‌های تفسیری و روایی از متون مقدس
- آموزش دین و رویکردهای نوین
- رابطه علم و دین و نگاه فقهی و الاهیاتی به پیشرفت‌های نوین علمی
- تأثیر بلایای طبیعی (مانند کرونا) بر دین و نحوه مواجهه متولیان دین با آن