به اطلاع می‌رساند نهمین سخنرانی از سلسله سخنرانی های علمی پیش از همایش امام رضا(ع) و گفتگوی ادیان، در تاریخ 18 دی ماه ۱۴۰۲ از ساعت 16 به صورت برخط برگزار گردید. در این جلسه، دکتر محسن الویری، استاد گروه تاریخ اسلام دانشگاه باقرالعلوم ^{علیه السلام} ، با موضوع «تاریخ اجتماعی و گفتگوی بین ادیان؛ رهیافتی روش شناختی» به سخنرانی پرداختند. در ادامه فایل صوتی و تصویری به همراه گزارش مکتوب جلسه تقدیم علاقه مندان می شود.

مشاهده فیلم سخنرانی

در ابتدای نشست دکتر الویری عنوان کردند به عنوان مقدمه بایست معنای واژه‌های مورد استفاده در موضوع این نشست را توضیح دهیم. اصطلاح گفتگو در قرن بیستم در فضای سیاست مطرح شد و سپس وارد عرصه علوم اجتماعی و دین گردید. ازاین‌رو گفتگو یک امر روشن و واضح بوده و نیاز به ارائه توضیح ندارد. اما در تعریف گفتگو می‌توان به طور خلاصه عنوان کرد که گفتگو به این معناست که طرفین گفتگو حق دارند خود را آنگونه که هستند به طرف مقابل بفهمانند.

داوری کردن در مورد یک سخن و پذیرفتن سخنان مطرح شده در بستر یک گفتگو، فرع بر فهمیدن و تفاهم با طرف مقابل است. در واقع داوری و ارزش گذاری بر سخنان مطرح شده در بستر یک گفتگو مرحله ثانوی و پسینی گفتگو است. به عبارت بهتر، گفتگو به معنی پلورالیسم دینی -کثرت گرایی- و لاابالی‌گری فکری نمی‌باشد بلکه اگر تفاهم در گفتگو صورت نگیرد منجر به آسیب‌های اجتماعی خواهد شد. گفتگو یک امر تفننی و تمرین زبانی نیست بلکه فراتر از یک فعالیت علمی است. گفتگو فرآیندی است که بر اثر فهم مشترک به جهت حل یک مسئله آغاز می‌شود و خروجی گفتگو حل یک مسئله است که نتیجه کل این فرآیند، زیست مسالمت آمیز در بستر اجتماع می شود.

اصطلاح بعدی تاریخ اجتماعی است. به طور کلی تاریخ اجتماعی یک رویکرد جدید در عرصه تاریخ پژوهی است که عمر زیادی ندارد. فواید و کارکردهای تاریخ اجتماعی سبب شده است علی رغم عمر کوتاه این رویکرد، تولیدات متعددی در این زمینه صورت پذیرد. در تاریخ اجتماعی برخلاف رویکرد سنتی که تکیه بر نخبگان و حاکمان جامعه داشت، سعی شده تا به توده‌ها و آحاد مردم توجه شود. تاریخ اجتماعی، تاریخ حاکمان نیست و دغدغه اصلی آن تغییرات و سرگذشت مردم است.

بنیان‌های بسیار زیادی در توده‌های مردم وجود دارد که عمده این بنیان‌ها در زیست اجتماعی پیروان ادیان در یک جامعه قابل مشاهده است. تجربه نگاری و استفاده از تجربه گذشتگان در بستر تاریخ اجتماعی صورت می‌پذیرید زیرا تاریخ اجتماعی، تاریخ همه مردم است. تاریخ روابط مردم با یکدیگر، تاریخ روابط مردم در بستر یک خانواده و... از جمله موضوعاتی است که توسط تاریخ پژوهشان اجتماعی به رشته تحریر درآمده است. اگر بخواهیم اطلاعات ناظر به زیست اجتماعی مردم را در بستر تاریخ اجتماعی گردآوری کنیم، قسمتی از این اطلاعات به زیست اجتماعی مردم با یکدیگر و زیست خانوادگی مردم برمی‌گردد اما قسمت عظیمی از این اطلاعات مبتنی بر تعامل پیروان مذاهب و ادیان مختلف با یکدیگر است.

پیش ازاینکه در قرن بیستم گفتگوی ادیان در غرب مطرح شود، در شرق مسلمان و در ایران اسلامی شاهد گفتگوی ادیان به همت امام رضا(ع) و سایر ائمه معصومین پیش از ایشان هستیم. زیست مسالمت آمیز پیروان ادیان مختلف که نتیجه گفتگوی ادیان می‌باشد حدود 13 قرن در جامعه مسلمان ما ایرانی‌ها سابقه دارد.

گفتگو در غرب به عنوان یک ابزار جایگزین جنگ سرد مطرح شده است. اما در بلاد اسلامی گفتگوی ادیان اصلا به این معنا نیست و اگر تمدن غرب در زندگی جوامع شرقی مسلمان دخالت نکند این جوامع مسلمان به خودی خود مطابق مبانی دینی و اسلامی خود به یک زیست مسالمت آمیز خواهند رسید. به عنوان نمونه مسئله شیعی و سنی در ایران حل شده بود، اما با دخالت بیگانگان چالش‌هایی به وجود آمده است. ازاین‌رو اگر گفتگوی ادیان را در یک فضای بومی بازخوانی کنیم قطعا به نتایج موثرتری خواهیم رسید.

گفتگوی ادیان با رویکرد اجتماعی یک فرآیند دقیق و کاربردی است که با گفتگو آغاز شده و با مسئله زیست مسالمت آمیز اجتماعی خاتمه می‌یابد. الگوهایی در زمینه گفتگوی ادیان وجود دارد که ابهامی در سودمندی آنان وجود ندارد. ما باید روشی اتخاذ کنیم که این نمونه‌های موفق را کشف کرده و یک الگو جامع از آن طراحی کنیم که برآمده از تاریخ اجتماعی و الگوهای موفق زیست مسالمت آمیز باشد. در ادامه به برخی از این نمونه‌های موفق در جامعه ایران اشاره خواهد شد.

رهیافت روش شناختی گفتگوی ادیان مبتنی بر تاریخ اجتماعی در واقع یک نظریه مبتنی بر مهندسی معکوس از الگوهای موفق زیست مسالمت آمیز ادیان مختلف در جامعه است. برای طراحی چنین نظریه‌ای ما ابتدا الگوهای موفق زیست مسالمت آمیز در جامعه را کشف و شناسایی می‌کنیم. سپس مبانی رفتاری هر یک از طرفین را استخراج کرده و درک متقابل این طرفین از یکدیگر را بررسی می‌کنیم و در نهایت باورها و ذهنیت‌های آنان را در مورد عقاید طرف مقابل و خودشان تحلیل می‌کنیم. پس از عبور از این مراحل در انتهای فرآیند، از اطلاعات استخراج شده در مراحل قبل در راستای تدوین یک نظریه جامع استفاده می‌کنیم. این الگو به دلیل استفاده از نمونه‌های موفق قطعا کارایی بیشتری نسبت به سایر نظریات مطروحه در این حوزه دارد.

در ادامه نشست دکتر الویری عنوان کردند یکی از نمونه‌های موفق در زمینه زیست مسالمت آمیز ادیان مختلف در ایران مساله حضور ارامنه در مراسم عزای امام حسین(ع) می‌باشد. پیروان یک دین دیگر در مراسم مذهبی یکی از مذاهب اسلامی مشارکت می‌کنند. مشارکت بسیار فراتر از زیست مسالمت آمیز است. مهندسی معکوس پنج مرحله‌ای که بیان شد اگر در این نمونه موفق صورت پذیرد قطعا اصولی را به دست خواهد داد که در طراحی یک نظریه جامع و کاربردی در حوزه زیست مسالمت آمیز مبتنی بر تاریخ اجتماعی و گفتگوی ادیان موثر خواهد بود.

نمونه موفق دیگری که در ایران وجود دارد زیست مسالمت آمیز ارمنیان و مردم مسلمان رشت است. وقتی در این شهر یکی از ارمنیان خوش‌نام و نیکوکار به نام موسیو میناسیان از دنیا می‌رود مرحوم آیت الله ضیابری در تشییع جنازه ایشان شرکت می‌کنند و شیعیان به دنبال ایشان در این مراسم شرکت می‌کنند و به روش اسلامی ایشان تشییع جنازه می‌شود و بعد در مدرسه ارمنی‌های رشت دفن می‌شود. قطعا این اتفاق یک امر بی‌نظیر در زیست مسالمت آمیز است.

در انتها نشست دکتر الویری عنوان کردند اگر از منظر تاریخ اجتماعی به زیست مسالمت آمیز پیروان ادیان مختلف در ایران نگاه کنیم می‌توانیم با تحلیل گام به گام این یافته‌ها به یک الگو برسیم و سپس یک نظریه جامع در مورد زیست مسالمت آمیز اجتماعی و گفتگوی ادیان ارائه دهیم. این عرصه بسیار بی بدیل و بی‌نظیر است که نیازمند ورود و مساعی زیاد در این زمینه است.

در انتهای نشست سوالاتی توسط حضار مطرح شد که مهم‌ترین نکات مطرح شده در این بخش به شرح زیر است؛

• ابزارهای ارتباطی جدید نیز می‌تواند برای فهم بهتر گذشته مورد استفاده ما قرار گیرد. ازاین‌رو ابزارهای جدید می‌تواند به ما در حوزه کشف نسخه‌های موفق کمک کند. از طرف دیگر ابزارهای نوین در صحت سنجی امور تاریخی بسیار موثر است. بنابراین ما بی‌نیاز از ابزارهای نوین و جدید نیستیم. اما در عین حال باید توجه داشت که نمی توان به بهانه تغییرات گسترده رخ داده در دوران جدید از بهره‌مندی از تجارب تاریخی چشم پوشید. تاریخ، هویت ما است و ما در زمینه حل مسائل پیش‌روی خود نیازمند استناد به تاریخ هستیم. روابط بین ادیان مختلف در بستر تاریخ صورت پذیرفته است و قطعا ما نیازمند این تجربه‌های تاریخی هستیم. البته این امر صرفا سفارش مورخان نیست بلکه می‌توان ادعا کرد نیمی از آیات قرآن کریم نیز دارای وجه تاریخی است.
• برخی مولفه هایی که از تاریخ اجتماعی ایران در راستای زندگی مسالمت آمیز پیروان ادیان به دست می آید چنین است: درک از نیاز مشترک بسیار مهم است. می‌توان گفت صرف وجود مشکلات مشترک، دشمنان مشترک و دشواری‌های مشترک سبب می‌شود این زیست مسالمت آمیز شکل گیرد. از طرف دیگر در طول تاریخ توده مردم از دقت‎‌‌ نظرهای ذره‌بینی کلامی و فقهی فاصله داشته اند. ازاین‌رو لازم است از اموری که امروزه این دقت را به مردم می‌دهد دوری گزید چرا که می تواند فضای زیست مسالمت آمیز را بر هم بزند. نکته سومی که در این زمینه وجود دارد بحث روا داری است. مشارکت ادیان مختلف در آداب و رسوم یک مذهب خاص نباید منجر به تغییر صورت و دخالت در آیین‌های سنتی آن مذهب شود زیرا همین امر حرکت بر خلاف جریان زیست مسالمت آمیز می‌باشد.

تهیه کننده: محمد پاینده