به اطلاع می‌رساند ششمین سخنرانی از سلسله سخنرانی های علمی پیش از همایش امام رضا(ع) و گفتگوی ادیان، در تاریخ 13 دی ماه ۱۴۰۲ از ساعت 9 به صورت برخط برگزار گردید. در این جلسه، دکتر سعیدرضا عاملی، استاد گروه علوم ارتباطات اجتماعی دانشگاه تهران، با موضوع «حقیقت گفتگو و گفتگوی تمدنی در نگاه امام رضا علیه السلام؛ راست گویی، درست گویی، احترام به دیگری و پرهیز از خشونت زبانی» به سخنرانی پرداختند. در ادامه فایل صوتی و تصویری جلسه تقدیم علاقه مندان می شود. گزارش مکتوب سخنرانی نیز به زودی تقدیم علاقه مندان می گردد.

مشاهده فیلم سخنرانی

جناب حجت الاسلام و المسلمین دکتر عاملی در ابتدای سخنرانی بیان داشتند؛ اصل اساسی در گفت‌وگو این است که بین ارتباط‌گر و ارتباط‌گیر و جامعه‌ی شاهدِ ارتباط گفت‌وگویی، اشتراک معنایی وجود داشته‌باشد تا در ذیل آن درک ارتباطی حاصل بشود. از نظر متخصصین حوزه‌ی ارتباطات، لازم است ارتباط منتهی به ادراک متقابل و فهم از جایگاه دیگری بشود. اگر ارتباط‌گیر و ارتباط‌گر در کانال مشترکی قرار نداشته‌باشند، اساسا تبادلی صورت نمی‌گیرد و هیچ پیامی منتقل نمی‌شود. در فرهنگ اهل‌بیت و انبیاء(علیهم السلام) توجه به دیگری به‌عنوان عنصر مهمی در ارتباطات وجود داشته‌است. طبیعتا توجه به دیگری، دیدن دیگری را دربردارد و انسانی که دچار خودخواهی و اندیشه سلطه‌آمیز است، دیگری را نه می‌بیند و نه درک می‌کند. همچنین جهل و عصبیت هم منشأ نادیده‌گرفتن دیگری است. در ارتباطات بین فرهنگی براساس نظریه‌ی میلتون بِنِت، کسانی که در حوزه‌ی ذهنی خودشان زندگی کردند و با افکار و اندیشه‌های دیگران آشنا نیستند، دچار یک قومیت‌گرایی یا انحصارگرایی مطلق می‌شوند و انسان در این شرایط سخن دیگری را نمی‌شنود و نمی‌پذیرد. گویی در حالت انکار مطلق طرف مقابل و پذیرش مطلق خود قرار می‌گیرد. بنابراین ارتباطات به‌عنوان پایه اصلی گفت‌وگو باید این عنصر اصلی را که دریافت دیگری است، داشته‌باشد.

اصل دیگری که در گفت‌وگو وجود دارد، بحث حقیقت گفت‌وگو است. حقیقت گفت‌وگو یعنی آیا خود گفت‌وگو اصالت دارد یا یک امر آیینی و ابزاری است و انجام می‌شود به این دلیل که جامعه آن را می‌پسندد؟ در دنیای پسامدرن جدید هیچ چیزی اصالت ندارد. اصولی قطعی وجود ندارد و همچنین اصول پذیرفته‌شده‌ نیز دائمی نیستند؛ به تعبیر پسا تجددگراها باید همه‌چیز را دوباره آغاز کرد. گویی اینان یک نوع ناآشنایی با همه‌ی اصول قبلی را پایه‌ی نگاه می‌گذارند تا با ذهنی باز برای دریافت حقیقت آماده‌شوند. در این نگاه شاید عنصر حقیقی وجود داشته‌باشد اما چون در پیامد آن هیچ حقیقتی وجودندارد، اصل جدیدی پایه‌گذاری نمی‌شود و براساس نظر آنتونی گیدنز درباره‌ی جهان رهاشده، یک نوع رهابودگی و رهاشدگی در گفت‌وگو صورت می‌گیرد.

اما در سنت الهی و سنت اهل‌بیت، گفت‌وگو منشأ بیان مجموعه‌ای از حقایق است. به‌عنوان نمونه در دوره امام رضا(علیه السلام) و ولیعهدی ایشان که مأمون با دعوت بزرگان فکری مسیحیت و کسانی که از قدرت بیان برخوردار بودند سعی در تضعیف جایگاه فکری امام داشت، گفت‌وگوهایی صورت می‌گیرد که نشان می‌دهد اساسا امام به دنبال بیان حقیقتی بودند. برای مثال وقتی که امام با جاثلیق مسیحی گفت‌وگو کرد، برای او و مسیحیانی که معتقد به تثلیث بودند توحید را و از کتاب انجیل، نبوت خاتم انبیاء و وعده‌ی ظهور عترت ایشان را به اثبات رساند. امام در ذیل این گفت‌وگوها نسلی را تربیت کردند که به حقیقت و اخلاق توجه کند؛ برخلاف خیلی از گفت‌وگوها که با نسبیت‌گرایی همراه است و نتیجه‌ای جز تشویش اذهان عمومی ندارد.

عنصر دیگری که در گفت‌وگو وجود دارد، دانش‌بنیان بودن گفت‌وگو است. در گفت‌وگوهای امام رضا و سایر ائمه(علیهم السلام) جزئیاتی بیان می‌شود که ابعاد مختلف حقیقت را باز می‌کند مانند توحید، عدالت، معاد و... که علم و دانش را تقویت می‌کند. علم در اندیشه الهی اصالتی دارد که منشأ بسیاری از معرفت‌ها می‌شود. امام رضا(علیه السلام) می‌فرماید:‌ «علم برای انسان سرمایه‌ی بالایی را فراهم می‌کند.» این گفت‌وگوها فضای عالمانه‌ای را بوجود می‌آورد تا پایه‌ی یک سیره و روش در تعاملات اجتماعی را بسازد. بنابراین این عناصر در بحث حقیقت گفت‌وگو، سعی دارند که گفت‌وگو را هدفمند کنند.

ایشان در ادامه به مسئله گفت‌وگوی حقیقی پرداختند: در مسئله گفت‌وگوی حقیقی برخلاف حقیقت گفت‌وگو که در رابطه با بایسته‌ها بود، در مورد عناصر مهم در روش گفت‌وگو بحث می‌شود. مهم‌ترین عنصر، راستگویی است؛ یعنی در گفت‌وگو هر آن چیزی که بیان می‌شود باید ابتنای درستی داشته‌باشد و در ذهن شنونده تشویش و اختلالی ایجاد نکند و عین حقیقت باشد.

عنصر دیگری که در این بحث وجود دارد، احترام گذاشتن به دیگری است. این مؤلفه همیشه مهم بوده است اما در این دوره به دلیل گسترده‌تر شدن ارتباط، مهم‌تر نیز شده‌است. امروز جهان با انفجار اطلاعات مواجه است. یکی از برون‌رفت‌های این انفجار اطلاعات، این است که افراد در آیینه‌ی دیگری خودشان را  ببینند و به نوعی یک مفهوم کسی بودن شکل بگیرد. با درک درست این مفهوم، اهمیت موضوع مردم‌سالاری در امروز از هر زمان دیگری بیشتر شده‌است. اگر کسی، دیگری را نادیده بگیرد و بی‌احترامی کند به خصوص که اگر این بی‌احترامی نسبت به یک قوم یا پیروان یکی از ادیان باشد، بازتاب‌های سیاسی و اجتماعی بزرگی را دارد. لذا مؤلفه‌ی احترام به دیگری در گفت‌وگو بسیار مهم است و اهمیت این مؤلفه در سیره ائمه معصومین(علیهم السلام) به خصوص امام رضا(علیه السلام) در مواجهه با افرادی که دین متفاوتی داشتند و حتی بی‌دین بودند، بسیار بالا است.

عنصر بعدی در گفت‌وگو، پرهیز از زبان تحقیر است. زبان تحقیر در گفت‌وگو یک تکنیک ناشایست ارتباطی از جنس ارتباطات استعماری است. زبان تحقیر زبان زور است که نمود آن در آمریکا، فرزند نامشروع اروپا، وجود دارد که اینان با زورگویی وارد سرزمین‌های آمریکا شدند و بسیاری از سرخپوستان را که صاحب تمدن و رفتارهای احتماعی بودند، از خانه‌ی خودشان خارج کردند و یک چهره‌ی وحشیانه‌ای از آن‌‌ها در بازنمایی‌های رسانه‌ای به نمایش گذاشتند. این زبان، ‌زبان کوچک کردن و به استیضاح در‌آوردن فکر دیگران است که در مقابل آن زبان استدلال و هم‌ترازی با دیگری قرار دارد. اساسا اگر در گفت‌وگو یک طرف خود را برتر از دیگری بداند، حقیقت گفت‌وگو ازبین می‌رود.

نکته‌ی دیگری که در روش گفت‌وگو اهمیت دارد، ایجاد فضای پرسش است. در گفت‌وگو باید فضای پرسش و پاسخی ایجاد شود تا تعامل و ارتباط صورت گیرد. برای مثال در ماجرای مناظره امام با جاثلیق، وقتی که مأمون به جاثلیق دستور داد تا هر سؤالی که دارد از امام بپرسد، او گفت من با کسی که به کتابی استناد می‌کند که من آن را قبول ندارم و پیرو پیامبری است که من او را نمی‌پذیرم گفت‌وگو نمی‌کنم و خواست تا مانع از گفت‌وگو با امام بشود اما امام با استناد به کتاب خودشان علیه خودشان احتجاج کردند.

عنصر انصاف، عنصر دیگری است که در گفت‌وگو وجود دارد؛ یعنی باید خود را در جای دیگری گذاشت و فضای منصفانه‌ای را در گفت‌وگو برای هر دو طرف ایجاد کرد و ایجاد این فضا با درک نگاه دیگری و شناخت عناصر معرفتی او و بر مبنای آن گفت‌وگو کردن است که امکان‌‌پذیر می‌شود.

عنصر بعدی در گفت‌وگو، رعایت ادب و پرهیز از خشونت زبانی است.

دکتر عاملی در پایان،  مطالب خود را جمع‌بندی کرده و عرضه داشتند: ارتباطات یک امر یک‌سویه و یک‌طرفه نیست بلکه در اجتماع، یک امر چندسویه است و اگر بخواهد ارتباطی شکل بگیرد باید این عناصر اخلاقی ازجمله انصاف، احترام و... در گفت‌وگو وجود داشته‌باشد. وجود این‌ها در گفت‌وگو منجر به سلامت و تعالی اجتماعی می‌شود.

تهیه کننده: محمد دروگر