در ادامه فایل صوتی  به همراه گزارش مکتوب سخنرانی دکتر محمود دیانی(استادیار گروه فلسفه و کلام اسلامی دانشکده الهیات دانشگاه مازندران ) با موضوع «نقش امام رضا (ع) در رشد الهیات عقلی در فرهنگ شیعه» در نهمین پیش نشست همایش بین‌المللی امام رضا علیه‌السلام و گفتگوی ادیان که روز شنبه 28 آذر ماه ۱۴۰۲ در دانشگاه مازندران برگزار شد، تقدیم علاقه‌مندان می‌شود. فایل تصویری جلسه به زودی تقدیم علاقه مندان می گردد.

در ابتدای نشست دکتر دیانی سرگذشت مختصری از زندگی حضرت رضا(ع) ارائه کردند و بیان کردند ایشان در سال 201ه.ق وارد ایران شدند و عمر مبارک ایشان 50سال بوده است. بعد از حضرت رضا(ع) دیگر شعیان توقف نکردند و همه امامان پس از ایشان مورد پذیرش همه شعیانی است که معترف به امامت ایشان هستند.

کلام شیعه مشتمل بر دو بخش عقلی و نقلی است. دخالت عقل در کلام اسلامی و تفسیر مشهودتر است. برخی تفاسیر شیعه و اهل سنت گرایش های حدیثی، ادبی، تاریخی و ... دارند اما عمده تفاسیر مبتنی بر مبانی عقلی نگارش یافته‌اند. در سایر علوم دینی نیز رگه‌های دخالت عقل وجود دارد اما تمرکز در این نشست بیشتر بر علم کلام و تفسیر است.

کلام عقلی شیعه از امام رضا(ع) متاثر است. علامه طباطبایی در کتاب شیعه در اسلام تصریح می‌کنند که آثار عقلی شیعه بیشتر در تراث دینی امام اول و امام هشتم منعکس شده است. امام رضا(ع) روح تعقلی به مکتب تشیع بخشیده‌اند. در الهیات اسلامی بسندگی به الهیات عقلی وجود ندارد و در کنار آن الهیات نقلی نیز موجود است. در فلسفه مدعی هستیم علوم تجربی زمانی ارزش دارد که مبانی آن در فلسفه تثبیت شود. در الهیات عقلی نیز همین گونه است و با نقل تکمیل می‌شود. اما در مغرب زمین الهیات عقلی دارای ویژگی بسندگی است.

از نظر ما امام در مکتب شیعه دارای علم غیب جامع و تمامی است. از طرف دیگر امامان دارای مقام عصمت هستند. با توجه به این دو پیش فرض، قول، فعل و تقریر امام حجت است. در فرهنگ شیعه مجموعه اندیشه‌های فقهی، کلامی، تفسیری و... به شدت تحت تاثیر امام رضا(ع) می‌باشد.

حضرت رضا(ع) در زمان حکومت عباسیان زیست داشتند. عباسیان سیاست مدار بودند و سیاست آن‌ها یک سیاست مبتنی بر عقل و گفتگو محور بود. رویکرد آنان در سیاست ورزی رویکرد عقلانی است. شرایط اجتماعی عصر امام رضا(ع) شرایط خاصی است و علویان در حال قدرت گرفتن هستند. در این دوران مناظرات متعددی بین امام رضا(ع) و نمایندگان سایر ادیان صورت گرفت. رویکردها و تراث عقلی باقی مانده از حضرت رضا(ع) بسیار ارزشمند است، به نحوی که به کلام شیعه جان و تحرکی تازه بخشیده‌اند.

در آثاری مانند عیون اخبار الرضا، تحف العقول و حتی مسند امام رضا(ع) این مناظرات و مبانی کلامی موجود است. شاگردان ایشان ناقل کلام ایشان بوده‌اند. به طور کلی این رویکرد امام رضا(ع) به عقلانی‌تر شدن فرهنگ شیعی کمک کرد. رفتار امام رضا(ع) در بحث پذیرش ولایت عهدی کاملا عقلانی و مبتنی بر مبانی کلامی تشیع است. ایشان به مامون می‌فرمایند که خلافت رسول الله یا حق توست و تو شایسته آن هستی که در این صورت نمی‌توانی آن را به من واگذار کنی و یا اینکه این جایگاه حق تو نیست که در اینصورت نیز نمی‌توانی آن را به من واگذار کنی. به طور کلی سیره امام رضا(ع) مملوء از رفتارهای عقلانی است که با وجود حجیت قول و فعل ایشان منجر به عقلانی‌تر شدن فرهنگ شیعه گردیده است.

تهیه کننده: محمد پاینده