در ادامه فایل صوتی و تصویری به همراه گزارش مکتوب سخنرانی دکتر روح الله زینلی (استادیار گروه معارف اسلامی دانشگاه حکیم سبزواری) با موضوع «بازخوانی استدلال های امام رضا(ع) در گفتگو با پیروان دیگر ادیان با رویکرد فلسفی کلامی» در نهمین پیش نشست همایش بین‌المللی امام رضا علیه‌السلام و گفتگوی ادیان که روز سه شنبه 21 آذر ماه ۱۴۰۲ در دانشگاه حکیم سبزواری برگزار شد، تقدیم علاقه‌مندان می‌شود. 

مشاهده فیلم سخنرانی

ابتدا این نکته را بگویم که این بخش از حضور امام رضا (ع) در ایران و توس بخش مهمی از زندگی آن حضرت است که آنچه در کتاب‌ عیون اخبارالرضا که شیخ صدوق جمع‌آوری شده، مربوط به این بخش از زندگی آن حضرت است. در این بین ماجرای مناظرات حضرت رضا (ع) با پیروان دیگر ادیان خیلی برجسته و جذاب است و ما نکات آموزنده بسیاری را از این مناظرات می‌توانیم به دست بیاوریم.

چند نکته در مناظرات حضرت رضا (ع) و استدلال‌های ایشان، دارای اهمیت است. یهودیان، مسیحیان، زردشتیان و حتی دهریون و آتئیست‌ها هم با حضرت مناظره می‌کنند. خود این تنوع، درس آموزنده‌ای است که باید چنین گفتگوهایی را را به رسمیت بشناسیم و شرایطی را فراهم کنیم تا این بحث‌ها اتفاق بیفتد. حضرت رضا (ع) می‌توانستند در این بحث‌ها شرکت نکنند، ولی از این جلسات استقبال کردند. شرایط زمانی حضرت رضا (ع) نیز بسیار اهمیت دارد.

در زمانی این مباحث اتفاق می‌افتد که بیت‌الحکمه تاسیس شده است و هزینه‌های زیادی برای ترجمه صورت می‌گیرد. کتاب‌ها بیشتر از زبان یونانی به زبان عربی ترجمه می‌شود. مامون هم علی‌رغم انگیزه‌های مختلف برای برپایی مناظره‌ها، دانش‌دوست و دانشمند نیز بوده است. البته ما شیعیان اعتقاد داریم انگیزه اصلی او مثبتی نبوده است. حداقل یکی از انگیزه‌هایش این بود که از درجه دانش علمی امام آگاه نبوده است و شاید یک دلیل این بود که شانیت و مقام امام کم شود.

استدلال‌های منطقی و فلسفی و کلامی مختلفی در مناظرات امام رضا(ع) توسط ایشان به کار برده شده است. بستر اصلی استدلال‌ها قیاسی، استقرایی و تمثیلی است که باید آن را مدنظر قرار بدهیم و بر این اساس پیش برویم. با جست‌و‌جوی مختصری که در فرمایش های حضرت داشتم، حضرت به تعدد از همه این نوع استدلال‌ها به ویژه قیاسی و تمثیلی استفاده کرده‌اند و در قیاس هم از برهان، جدل و خطابه بهره برده‌اند. استدلال‌های تمثیلی هم در بیانات حضرت رضا (ع) زیاد است.

حضرت رضا (ع) بر خود استدلال آوردن تاکید کرده‌اند؛ از جمله استدلال قیاسی. موارد زیادی است که می‌توان به آنها استناد کرد. نوفلی، پیشکار حضرت رضا (ع) با نگرانی به او خبر می‌دهد که مامون چنین برنامه مناظره‌ای ترتیب داده است. حضرت تبسم کرد و فرمود آیا می‌ترسید که قطع کنند بر من دلیل مرا. نوفلی گفت: به خدا قسم من هرگز چنین گمانی نمی‌برم و امیدوارم خداوند شما را ظفر بدهد. حضرت فرمود: آیا دوست می‌داری بدانی مامون چه زمانی از اعمال خود پشیمان می‌شود: «وقتی که بشنوی دلیل مرا بر رد اهل تورات به تورات ایشان و اهل زبور به زبور ایشان» و حضرت بر استدلال تاکید می‌کنند.

مناظره حضرت با علی بن محمد بن جهم درباره عصمت پیامبران یکی از برجسته‌ترین پاسخ‌هایی است که در تبیین قرآن می‌توان بر آن استناد کرد. استدلال اصلی حضرت بر عصمت استدلال عقلی است که معتقدند پیامبران هیچ‌گونه گناهی نمی‌کنند. همچنان که در کلام شیعه هم این‌گونه است. بر این اساس شیعیان قائل به عصمت مطلق شدند. تمام اشکالات علی بن محمد بن جهم را برطرف می‌کنند و نکاتی که مطرح می‌شود مخلوطی از برهان، جدل و خطابه است. من فکر می‌کنم غیر از اینکه اصل استدلال عصمت حضرت، استدلال عقلی است اما پاسخ‌ها خطابی و برهانی نیست. نکته‌ای که برداشت می‌شود این است که از بیانات حضرت عصمت مطلق به دست نمی‌آید. پیامبران از زمانی که به پیامبری برگزیده می‌شوند دارای عصمت مطلق هستند تا به آخر.

نمونه ای از استدلال‌های برهانی استدلالی است که در برابر جاثلیق مطرح می‌کند. حضرت استدلالی می‌آورند که خدا بودن عیسی(ع) را نفی می‌کند. حضرت می‌پرسد حضرت عیسی برای چه کسی روزه می‌گرفت؟ و با یک استدلال دقیق جاثلیق را قانع می کنند.

مورد دیگری که می‌توان به آن استناد کرد، برهان آوردن برای اثبات یک مطلب برهانی است که در گفت‌و‌گو با عمران صابی برای وحدت خداوند دارند. این بخش خیلی پیچیده است. در این مورد باز هم برهان می‌آورند. تمام استدلال‌ها عقلی است.

مورد دیگری که حضرت باز استدلال برهانی انجام دادند، در مورد این پرسش است که آیا خداوند به خودش علم دارد یا خیر؟ حضرت می‌فرمایند: علم دارد و علمش هم از نوع علم حضوری است. در اینجا استدلال حضرت بر مبنای بطلان تسلسل است.

در ادامه به جدل می‌پردازیم؛ جدل استدلالی است که بر طبق آنچه مخاطب قبول دارد، سامان می‌یابد. مهم‌ترین استدلال جدلی امام رضا(ع) با شخص زندیق است. شخص زندیق سوال می‌کند که آیا خدایی هست و قیامتی هست. حضرت در پاسخ استدلال دفع ضرر محتمل است را بیان می‌کند که استدلال مشهوری است. جدل صرفا طرف را ساکت می‌کند و فقط از این جهت که طرف تکلیف عملی خود را بداند، فایده‌مند است.

تهیه کننده: آناهید خزیر