سخنرانی دکتر مرتضی مزگی نژاد: شاکله مناظرات امام رضا (ع)
در ادامه فایل صوتی و تصویری و گزارش مکتوب سخنرانی دکتر مرتضی مزگی نژاد (عضو هیات علمی گروه فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه بیرجند) با موضوع «شاکله مناظرات امام رضا (ع)» در ششمین پیش نشست همایش بین‌المللی امام رضا علیه‌السلام و گفتگوی ادیان که روز دوشنبه 13 آذر ماه ۱۴۰۲ در دانشگاه بیرجند برگزار شد، تقدیم علاقه‌مندان می‌شود.
دکتر مزگی نژاد در ابتدای نشست عنوان کردند که در زمان حیات مبارک امام رضا(ع) چهار جریان فکری عمده در حال فعالیت بودند. جریان زنادقه یا دهریان یکی از جریانات فعال در آن زمان می‌باشد که اساساً وجود هرگونه خالق و خدا را برای جهان مردود می‌داند. در زمان امام رضا(ع) مرزهای حکومت اسلامی از یک سو تا چین و از سوی دیگر تا اقیانوس اطلس گسترش یافته است. در این دوران نهضت ترجمه نیز آغاز شده است و متون ارسطویی و یونانی به زبان عربی و فارسی ترجمه می‌شوند.
از نظر تاریخی امام رضا(ع) با یک حاکم باهوش و اندیشمند به نام مأمون مواجه است. همچنین گرایش های اعتزالی مأمون سبب می‌شود بسیاری از شبهات اعتزالی که تا آن روز کسی شهامت مطرح کردن آنها را نداشت در فضای عمومی جامعه مطرح گردد.
در این فضا مأمون در ظاهر با هدف علم دوستی، علما ادیان را برای مناظره با امام رضا(ع) فرا می‌خواند. بسیاری از منابع تاریخی هدف اصلی مأمون از برگزاری چنین مناظراتی را تخریب چهره امام رضا (ع) در میان مردم می‌دانند.
وقتی همه مناظرات امام رضا(ع) را کنار هم قرار می‌دهیم می‌توانیم شاکله اصلی مناظرات ایشان را استخراج کنیم. اولین ویژگی مناظرات امام رضا(ع) مقوله آزادی بیان است. همچنین استفاده از مسلمات ویژگی دیگر مناظرات ایشان می‌باشد. به عنوان نمونه ایشان در مناظره خود با جاثلیق مسیحی عنوان می‌کنند که در مناظره با او از کتاب دینی مورد پذیرش جاثلیق یعنی انجلیل استفاده خواهم کرد.
نکته دیگری که در مورد مناظرات امام رضا(ع) وجود دارد، استفاده از روش سقراطی است. روش سقراطی، روشی است که با پرسش‌های مکرر به فرد نشان می‌دهیم که علم او ناقص است. در بررسی مناظرات امام رضا(ع) درمی‌یابیم که هرگز مناظرات ایشان ناتمام نمانده است. همچنین بحث تحلیل زبانی در مذاکرات ایشان مشهود است. به عبارت بهتر وقتی مفاهیم فلسفی واضحانه بیان شوند دیگر اختلاف نظری وجود نخواهد داشت. امام رضا(ع) نیز در مواجه با بسیاری از سوالات فلسفی از روش تحلیل بیانی استفاده می‌کردند. در واقع ایشان با بیان واضح و توضیح ساده سوالات فلسفی در مناظرات خود پیروز می‌شدند.
استفاده از تمثیل برای انتقال بهتر پیام به مخاطبان، پاسخ نغز به سوالات و انتقادات مطروحه و همچنین پاسخ به شبهه با رد مبنا از دیگر روش‌ها و ویژگی‌های کلیدی مناظرات امام رضا(ع) می‌باشد. به عنوان مثال در مناظره با جاثلیق مسیحی در بحث پرستش حضرت مسیح، امام رضا(ع) مناظره و سخن خود را با پرسش‌های مکرر آغاز می‌کنند. امام از ایشان می‌پرسند که آیا تصدیق داری که عیسی مسیح به اذن خدا مرده زنده می‌کرد؟ جاثلیق پاسخ می‌دهد کسی که مرده زنده کند و برص را شفا دهد و کور را بینا کند شایسته پرستش است لذا سخن شما را تصدیق نمی‌کنم. در واقع جاثلیق با استفاده از یک قیاس استثنائی به پرسش امام پاسخ می‌دهد. امام رضا(ع) نیز با استفاده از یک برهان خلف به پاسخ جاثلیق پاسخ می‌دهند.
امام رضا(ع) می‌پذیرد که اگر کسی بتواند مرده را زنده کند خداست و این فرض را به عنوان مقدمه اول برهان خود قرار می‌دهد. سپس در مقدمه دوم خود، ایشان از پیش فرض‌های مورد پذیرش مسیحیان استفاده می‌کند و می‌فرمایند؛ حِزقیل نبی نیز کار عیسی مسیح را انجام داده است. او نیز 35هزار نفر را از مرگ زنده کرد با اینکه 60 سال از مرگ آنان گذشته بود اما آیا شما قبول دارید که او نیز خداست؟! در واقع امام رضا(ع) با استناد به تورات، جاثلیق را مجبور به پذیرش سخن خود می‌کند.
در انتهای نشست دکتر مزگی نژاد عنوان کردند که در بحث تحلیل گفتار و تحلیل زبانی می‌توان به یکی از مناظرات امام رضا(ع) با عمران صابی اشاره کرد. او از امام رضا(ع) سوال می‌کند که آیا این گونه است که خدا قبل از آفرینش ساکت بوده است و حالا به نطق آمده است؟
امام رضا(ع) در پاسخ به عمران صابی از تحلیل مفهومی و تحلیل زبانی استفاده می‌کنند و می‌فرمایند؛ سکوت در جایی معنا دارد که پیش از آن نطقی وجود داشته باشد به عنوان مثال در مورد روشنایی گفته نمی‌شود روشنایی ساکت است. به عبارت بهتر امام رضا(ع) به عمران صابی یاد می‌دهد که برخی امور شأنیت و ملکه تکلم را ندارند و برای فهم بهتر او از یک مثال ساده استفاده می‌کند.
امام رضا(ع) همواره در مناظرات خود از بی‌نظمی، استفاده از مطالب سخت و پیچیده، تحمل نکردن عقاید مخالف، رعایت نکردن سطح و شأن مخاطب و همچنین از تکیه بر اصول غیر مشترک پرهیز می‌کرده‌اند.
تهیه کننده: محمد پاینده