در ادامه فایل صوتی و تصویری به همراه گزارش مکتوب سخنرانی دکتر محمدمهدی دیانی (عضو هیات علمی گروه معارف دانشگاه بیرجند) با موضوع «سیره علمی و عملی امام رضا (ع) در حوزه گفتگوی ادیان» در ششمین پیش نشست همایش بین‌المللی امام رضا علیه‌السلام و گفتگوی ادیان که روز دوشنبه  13 آذر ماه ۱۴۰۲ در دانشگاه بیرجند برگزار شد، تقدیم علاقه‌مندان می‌شود. 

مشاهده فیلم سخنرانی

بساط بنی‌امیه در سال 132 هجری به دلیل ظلم و جور برچیده شد و بنی‌عباس به جای آن زمامدار شدند. امام رضا (ع) در زمان بنی‌عباس و خصوصا مامون حضور داشتند. بنی‌عباس نیز در ظلم و جور بدتر از بنی‌امیه عمل کردند. ظلم‌های آنها باعث می‌شد قیام‌هایی صورت بگیرد. در زمان مامون برای پیشگیری از این شورش‌ها‌ چند اقدام انجام گرفت:مرکز حکومت را از بغداد به خراسان و طوس منتقل کرد. به امام رضا (ع) سمت ولایتعهدی داد و ایشان را به طوس فراخواند. در کنار این اقدام‌ها دو اقدام دیگر هم انجام داد. متون علمی را از زبان‌های مختلف رومی و سریانی به عربی ترجمه کرد. از طرف دیگر مناظراتی را ترتیب داد. اندیشمندان مختلفی را از ادیان مختلف مسیحیت، یهود، زردشت و همچنین از فرق مختلف کلامی مسلمین گزینش کرد و مناظراتی بین آنها و امام رضا (ع) ترتیب داد.

در ظاهر هدف مامون این بود که مقام شامخ امام رضا (ع) را نشان دهد ولی در واقع هدف دیگری داشت و آن اینکه اندیشمندان متبحری را بیاورد که با امام رضا (ع) مناظره کنند و تصور می‌کرد امام رضا (ع) شکست می‌خورد تا مقام علمی امام در نزد مردم تنزل پیدا کند  یا اینکه اثبات کند امام رضا (ع) فقط در حوزه مسائل معرفتی و اعتقادی صاحب نظر است و در حوزه مسائل سیاسی اشرافی ندارد. یکی دیگر از اهداف او این بود تا با توجه مردم به این مناظرات، ضعف‌های حکومت خود را پوشش بدهد. او قصد داشت خودش را به عنوان یک حاکم علاقه‌مند به علم جلوه دهد.

نکته مهم این است که وسعت کشورهای اسلامی در زمان هارون و مامون عباسی به بالاترین حد خود رسیده بود. در این زمان کشورهای ایران، افغانستان، سند، ترکستان، قفقاز، ترکیه، عراق، سوریه، فلسطین، عربستان، الجزایر، سودان، تونس، مراکش، اسپانیا(اندلس) جزو کشورهای اسلامی بود و این مناظرات در تمام این بلاد تاثیرگذار بود.

اما از طرف دیگر آن‌گونه که مسعودی در کتاب مروج‌الذهب خود بیان کرده است مامون برای برگزاری مناظرات شیوه خاصی داشت. او مناظرات را سه‌شنبه‌ها برگزار می‌کرد. از اندیشمندان خاص صاحب‌نظر دعوت می‌کرد. بعد از پذیرایی از صبح تا غروب این مناظرات ادامه داشت. فرماندهان نظامی، هاشمیان، طالبیان، علمای مسلمان و غیرمسلمان حضور داشتند. شیخ صدوق در کتاب‌های توحید و عیون اخبارالرضا این مناظرات را آورده است و مناظرات هفتگانه از اهمیت بیشتری برخوردار است. در جلد 49 بحارالانوار مرحوم مجلسی هم این مناظرات آورده شده است. این مناظرات با عناوین مجلس‌الرضا، احتجاج الرضا یا مناظرة‌الرضا خوانده می‌شد.

مناظرات امام رضا (ع) به دو دسته تقسیم می‌شود: یکی قبل از ولایتعهدی آن حضرت در مدینه و بصره و دیگری مناظراتی در دوره ولایتعهدی آن حضرت عمدتا بین سال‌های 201 تا 203.. این مناظرات در دربار مامون در مرو اتفاق می‌افتاد.

برخی مناظرات، برون دینی و برخی درون دینی بود. مهم‌ترین روش علمی و عملی امام رضا (ع) در مناظرات استدلالی و عقلی بوده است. البته در مناظره با فرق اسلامی از ادله نقلی نیز بهره می بردند. نکته ظریف‌تر این‌که برخی اندیشمندان غربی مناظرات حضرت را در کتب خود نقل کرده‌اند. جالب این است که حضرت مناظراتی با کسانی دارند که اهل کتاب هستند مانند مناظره با جاثلیق به عنوان پاپ اعظم که جالب و شنیدنی است. از این مقوله‌ها زیاد است گاهی از روش دیالکتیک و گاهی از قیاس استفاده می‌کنند.

تهیه کننده: آناهید خزیر