به اطلاع می‌رساند دومین سخنرانی از سلسله سخنرانی های علمی پیش از همایش امام رضا(ع) و گفتگوی ادیان، در تاریخ 13 آذرماه ۱۴۰۲ از ساعت 18 تا 19:30 به صورت برخط برگزار گردید. در این جلسه، حجت الاسلام و المسلمین دکتر مجید دهقان، عضو هیئت علمی گروه فقه و حقوق پژوهشکده زن و خانواده، با موضوع «از بلا تا حرج:تغییرات فرهنگی و شبکه مفاهیم دینی در خانواده» به سخنرانی پرداختند. در ادامه فایل صوتی و تصویری به همراه گزارش مکتوب جلسه تقدیم میگردد. 

مشاهده فیلم سخنرانی

در ابتدای جلسه دکتر دهقان عنوان جلسه را «بلا تا حرج، تغییرات فرهنگ و شبکه مفاهیم خانواده» عنوان کردند و این بحث را تحت عنوان مقدمه‌ای بر الهیات خانواده طرح کردند.

برای فهم الهیات خانواده و رسیدن به طرحی در آن، گاهی از رویکردهای بالا به پایین استفاده می‌‌شود یعنی اینکه ما به متون دینی مراجعه کنیم و ببینیم که این متون دینی چه گزاره‌ها و آموزه‌هایی در مورد خانواده دارد و بعد بین اینها یک ترتیب و اولویتی در نظر بگیریم و آنها را با آموزه‌های جامعه شناسی و روانشناسی خانواده ادغام کنیم و در نهایت این تبدیل به الهیات خانواده می‌شود.

اما ما پیش از آن‌که به رویکرد تجویزی روی بیاوریم باید با یک رویکرد توصیفی، آنچه که در گذشته در تعامل بین خانواده و دین بوده‌ است را فهم کنیم و ببینیم اندیشه دینی و خانواده چگونه با یکدیگر در ارتباط بودند.

در ادامه دو مفهوم حرج و بلا مورد بررسی قرار گرفت و گفته شد که مفاهیمی مثل خانواده، ازدواج، زن و مرد ممکن است مفاهیم بسیطی به نظر برسند اما وقتی در این مفاهیم تامل می‌کنیم می‌بینیم مفاهیمی مرکب هستند که از زیرمفهوم‌ها و مولفه‌هایی تشکیل شده‌اند که هر کدام با یکدیگر یک ابر مفهومی به اسم خانواده را تشکیل می‌دهند. اگر این مفاهیم ریزتر یک آرایشی را به خود بگیرند از خانواده به یک معنا تعبیر می‌شود و اگر آرایش دیگری را به خود بگیرند مفهوم خانواده نیز تغییر پیدا می‌کند  برای مثال در یک زمان مفهوم خانه در خانواده خیلی پر رنگ می‌شود اما در یک زمان دیگر شاید به این مقدار پر رنگ نباشد.

اما نکته بعد این است که این مفاهیم در اندیشه دینی تغییر می‌کنند و آنچه به ما می‌رسد مجموعه‌ای از مفاهیمی است که در دوره‌های زمانی مختلف آرایش‌های مختلفی به خود گرفتند و ما باید در یک آزمایشگاه مفهومی اینها را تجزیه و تحلیل کنیم و نسبت هر کدام از این مفاهیم را با مفهوم مرکزی مشخص کنیم.

مفهومی که در این جلسه در مورد آن صحبت می شد مفهوم حرج و بلا است و نشان داده می شود که در یک دوره زمانی مفهوم بلا در مفاهیم خانواده حضور جدی دارد اما در دوره‌های دیگر با مفهوم حرج جایگزین می‌شود.

در تعریف مفهوم بلا از آن تعبیر به رنجی می‌شود که صرفا رنج نیست بلکه رنجی است که رابطه انسان و خدا را مشخص می‌کند و کنار آمدن انسان با این رنج حاکی از ایمان انسان است.

اما حرج  به حالتی گفته می‌شود که برای انسان آسیب روانی یا جسمی شدیدی دارد که  قابل تحمل نیست، ولی در آن باور الهیاتی که یک طرف آن خداست وجود ندارد بلکه یک رنج شدیدی وجود دارد که نمی‌شود آن را تحمل کرد.

ایشان در ادامه افزودند: در یک دوره زمانی ارتباط زن و شوهر ممکن است ارتباط ایده‌آلی نباشد و شخص از رفتار طرف مقابل آسیب ببیند. در این زمینه راهکار فقهی اسلام برای مردان طلاق بوده که مرد خودش را از این آسیب رها کند اما این امکان برای زن فراهم نبوده و زن باید این رنج و آسیب را تحمل می‌کرده است.

در دهه 30 اگر زنی در درون خانواده دچار اذیتی می‌شده، مواجهه فرهنگ او را به سمت طلاق نمی‌کشانده بلکه فرهنگ به او نشان می‌داده که زن این رنج را تحمل کند و تحمل این رنج ثواب بیشتری دارد.

در دهه 40 مطالبه جدیدی گسترش پیدا کرد. در دهه 40 می‌بینیم اندیشمندان مختلفی پیرامون موضوع طلاق در قانون مدنی تامل و فکر کردند و افراد مختلفی تغییر قانون خانواده از جمله طلاق قضایی را پیگیری می‌کردند. طلاق قضایی عمدتا با عسر و حرج انجام می‌شود و به این معناست که به جای اینکه مرد یک زن را طلاق دهد قاضی زن را طلاق می‌دهد.

ما باید بررسی کنیم که مفهوم خانواده در طول زمان چه تغییری پیدا کرده  است؟

در این بستر، از مفهوم رنج، یک زمان تعبیر به بلا می‌شده و در زمان دیگر از آن تعبیر به حرج شده است. خانواده در دوران سنتی یک نهاد بوده نه یک گروه. گروه یک جمعی است که نقش ها در آن با توافق خود افراد تقسیم می‌شود اما در نهاد این تقسیم توسط افراد نیست و از قبل موجود است و در طول تاریخ این نقش‌ها ایجاد شده.

اما در دوران ورود عقلانیت مدرن، خانواده کم‌کم یک گروه می‌شود و زن سابق که فردی در یک فضای سنتی بوده و انتخاب‌های او از پیش تعیین شده بوده اکنون از او به مثابه یک زن انتخاب‌گر یاد می‌شود. در این برهه هنوز هم خانواده یک نهاد است اما از نهاد سنتی تغییر پیدا کرده است. در این بازه دایره‌ی انتخاب زن، به رابطه بین زن و مرد هم منجر می‌شود و زن دنبال رابطه‌ای می‌گردد که احساس رضایت بیشتری داشته باشد و دیگر آن رنجی که زن در رابطه دارد رنجی نیست که زن باید صبر و تحمل داشته باشد، بلکه بهانه ای است که او را از این رابطه خارج ‌کند و مطالبه جدیدی از فقیه شکل می گیرد و به تبع آن استفاده قاعده لاحرج در فقه زیاد می‌شود.

در پایان جلسه سوالاتی توسط شرکت‌کنندگان مطرح گردید که مهم ترین آنها در ادامه اشاره می شود:

پرسش:در موضوع بلا و حرج چه اتفاقی افتاده است که ما از بلا به حرج منتقل شدیم؟ یا اینکه چگونه از نهاد به گروه تبدیل شدیم؟

پاسخ: تغییرمفهومی در سه امر منجر به این انتقال از مفهوم بلا به حرج شده است.

1-نهاد خانواده که در آن تغییر مفهومی رخ می‌دهد و به سمت گروه می‌رود 2-تغییر در خود زن که از یک انسان متعبد در دوران سنت که برای او نقش‌ها و مراحل مختلف از قبل تعیین شده و زندگی برای او مناسکی است که باید انجام داد به زنی که می‌تواند انتخاب کند تحول پیدا می کند 3- تحولات اجتماعی که رخ داده است. مثل تغییر در تکنولوژی‌های بارداری، که در یک زمان بچه در یک رابطه وجود دارد و در زمان دیگر می‌شود به رابطه بین زن و مرد، خارج از فرزند هم فکر کرد.

پرسش: نهاد سنتی خانواده امروز به سمت گروه رفته است یا اینکه دوره مدرن نیز خانواده همچنان یک نهاد است ولی با باز تعریف نقش ها؟

پاسخ: نکته این است که در دوره جدید چه آتوریته ای برای من تعیین تکلیف می‌کند؟ در مدرنیته ظاهرا آتوریته‌ای جز انتخاب ما وجود ندارد و آن چیزی که رسمیت می‌بخشد انتخاب‌های ماست. اما به قول اندیشمندان ممکن است گفته شود که من فکر می‌کنم دارم انتخاب می‌کنم و آگاهی که انسان دارد آگاهی کاذب محسوب می‌شود و این انتخاب را ناشی از طراحی ساختارها می‌داند اما نکته اصلی اینجاست که در باور خود شخص این است که خودش دارد انتخاب می‌کند. لذا فضای مدرن فضایی را برای انتخاب افراد فراهم کرده نه اینکه خودش بخواهد نهادی را جایگزین نهاد سنتی بکند.

پرسش: در الگوی سوم زن در انقلاب اسلامی بلا و حرج چه جایگاهی دارد؟

 در الگوی سوم نمی‌خواهیم الگوی سنتی و مدرنیته را توسعه بدهیم. از سلب این دوتا باید به الگوی سومی برسیم. برخی می‌گویند این الگوی سوم محقق شده مثل برخی مادران شهدا. اما معتقدم هنوز الگوی سوم محقق نشده و در این باره به قدر کافی صحبت نشده است که اشکالات زن سنتی و مدرن چیست که از آن اشکالات و با نگاه به افق‌ها به الگوی سوم برسیم. همچنین الگوی سوم نباید الگوی واحد در نظر گرفته شود بلکه باید در چارچوب ارزشی، برای زنان تنوعی از الگوهای مشروع وجود داشته باشد.

تهیه کننده: محمد پاینده