به اطلاع می‌رساند اولین سخنرانی از سلسله سخنرانی های علمی پیش از همایش امام رضا(ع) و گفتگوی ادیان، در تاریخ 12 آذرماه ۱۴۰۲ از ساعت 18 تا 19:30 به صورت برخط برگزار گردید. در این جلسه، سرکار خانم دکتر زهرا شریف، عضو هیئت علمی گروه مطالعات نظری پژوهشکده زن و خانواده، با موضوع «رویکرد باطنی به ارزش های خانواده به مثابه نگهداشت الهیاتی آن» به سخنرانی پرداختند. در ادامه فایل صوتی و تصویری به همراه گزارش مکتوب جلسه تقدیم میگردد.

مشاهده فیلم سخنرانی

دکتر شریف در ابتدای نشست عنوان کردند که رویکرد باطنی در واقع نگاهی به دیدگاه علامه طباطبایی می‌باشد. علامه در ابتدای تفسیر المیزان روش خودشان در رویکرد باطنی را توضیح می‌دهند. از نظر ایشان شناخت دارای لایه‌های باطنی و ظاهری است و وظیفه مفسر کشف مدالیل است که همان فهم معنای باطنی آیات است. از نظر علامه، الفاظ قرآن برای معانی دقیق و عمیقی که در پس سطح ظاهری الفاظ قرار گرفته‌اند، وضع شده‌اند.

از نظر علامه طباطبایی معنا از سطح ظاهری خود به سطوح بالاتر جریان می‌یابد. می‌توان گفت ما می‌توانیم به وقایع و متون مقدس نیز با دیدگاه علامه طباطبایی بنگریم و لایه باطنی رفتارها و وقایع را مد نظر قرار دهیم. در واقع ما باید در راستای کشف حقایق باطنی و عبور از سطح ظاهری قدم برداریم. برای فهم لایه باطنیِ وقایع نیازمند استفاده از ابزارها و چهارچوب‌های منطقی هستیم. در واقع قواعدی وجود دارد که با رعایت آن می‌توانیم به لایه باطنی وقایع برسیم. علامه در المیزان از این اصول و بنیادها استفاده می‌کنند. از نظر علامه اگر کسی بخواهد در مرحله ظاهر نماند باید توجه داشته باشد که معرفت حقیقی صرف اعتقاد به واجب الوجود بودن خداوند نیست بلکه معرفتی عمیق‌تر و دقیق‌تر برای کشف حقایق نیاز است.

به عنوان مثال در فضای خانوادگی ممکن است مردی خود را یک موحد بداند و باور سطحی او به خدا سبب شود با اتکا به حق شرعی طلاق به راحتی از این حق خود استفاده کند. یا زن موحد بدون در نظر گرفتن شرایط اقتصادی خانواده، حقوق مالی خود را طلب کند. در واقع اگر رویکرد و فهم این افراد یک فهم عمیق از توحید می‌بود نه زن و نه مرد به راحتی به این سنخ امور متمسک نمی شدند بلکه خدا را مسلط بر رفتار خود می‌دیدند و همواره تلاش می‌کردند رضایت خداوند متعال را هدف قرار دهند.

رویکرد باطنی به مثابه نفی حقوق ظاهری نیست و ما نمی‌خواهیم به واسطه رعایت حقوق باطنی و نگهداشت خانواده، حقوق ظاهری را نفی کنیم. در واقع ما به دنبال آن هستیم تا به خانواده‌ها نشان دهیم هر رفتار و کنش ظاهری یک لایه باطنی و عمیق‌تری نیز دارد که باید مورد توجه قرار گیرد. بنابراین در مسئله خانواده نیز خداوند احکامی را وضع کرده است که فراتر از ظاهر این احکام باید به باطن آن‌ها نیز توجه داشت.

اصل دیگری که از نظر علامه به عنوان یکی دیگر از ابزارهای ما در رسیدن به باطن مورد استفاده قرار می‌گیرد، اصالت خُلقیات است. هر رفتاری که از ما سر می‌زند یک تاثیر خلقی عمیق و باطنی نیز دارد. حقیقت نفس از منظر ایشان صفات خلقی اکتسابی انسان است. این نکته یکی از بنیادهای فهم عمیق است. بنابراین هر رفتار ظاهری ما تاثیری بر باطن و نفس ما دارد؛ ازاین‌رو در روابط خانوادگی باید توجه داشته باشیم رفتارهای ما در فضای خانواده یک اثر عمیق‌تر بر خانواده خواهد داشت. به عنوان مثال علامه در بحث عقد و ازدواج عنوان می‌کنند که ازدواج مبنی بر انس و الفت است و برای حب و محبت حرمتی است که باید مراعات شود. این رویکرد باطنی سبب می‌شود التزام به محبت در متون دینی فهم شود. به عبارت بهتر وقتی وارد فضای ازدواج شدیم علاوه بر التزامات حقوقی و مادی که سطح ظاهری هستند ما یک سری التزامات باطنی و نفسانی مانند محبت داریم.

در ادامه نشست دکتر شریف عنوان کردند سومین بنیاد فهم عمیق برای رسیدن به رویکرد باطنی آن است که باید توجه داشته باشیم تمامی رویدادهای عالم در برابر خداوند متعال اعتباریات هستند. به عبارت بهتر همه این امور دنیوی، اعتبار خود را از خداوند متعال می‌گیرد. اصل هر خیری برای خداوند است؛ ازاین‌رو در فضای خانواده نباید به این سمت برویم که آنچه برای مرد یا زن به عنوان ویژگی یا فضل قرار داده شده را تمنا کنیم زیرا این فضل و ویژگی حقیقی نیست.

ما در هر درجه‌ای از ایمان باشیم می‌توانیم به امور عمیق‌تر توجه کنیم و با توجه به سه اصل توحید اطلاقی، اصالت خلقیات نفس و این اصل که همه چیز جز خداوند اعتباری است می‌توانیم از بنیان خانواده حفظ و حراست نماییم. علامه در بحث تعدد زوجات عنوان می‌کنند که اگر شما تمام تلاش خودتان را هم به کار گیرید هرگز نمی‌توانید عدالت که یکی از شروط تعدد زوجات است را محقق نمایید. در برابر این تفسیر عده‌ای به ایشان اشکال می‌کنند که این تفسیر سبب محروم شدن مسلمین از حق شرعی خودشان خواهد شد. علامه پاسخ می دهند ممکن است شخص بتواند عدالت شرعی و ظاهری که تقسیم شب‌ها و... است را رعایت کند اما عدالت استحبابی که رعایت عدالت در میل قلبی به زوجات است امری غیرممکن است. ازاین‌رو ایشان بر اساس این تفسیر تعدد زوجات را توصیه نمی‌کنند.

یکی از اصول دیگری که به عنوان مبنای فهم عمیق قرار می‌گیرد اصل ابدیت در کمال است. ابدیت هرگز ما را رها نمی‌کند و پژواک اعمال ما تا ابد در درون ما وجود خواهد داشت. در واقع بازخورد اعمال ما همیشه وجود خواهد داشت. از نظر علامه طباطبایی الفت قلبی میان زوجین زمانی ایجاد می‌شود که آن‌ها توجه داشته باشند در پس زندگی محدود دنیوی یک سعادت و شقاوت ابدی نهفته است. حال اگر زوجین بر اساس این ابدیت در کمال با یکدیگر متحد شوند بین آنان یک الفت و کمال شکل خواهد گرفت. به عبارت بهتر زوجین باید توجه داشته باشند علاوه بر اقتضائات روزمره، هدف اصلی زندگی سعادت اخروی است و در پس این روابط ظاهری ما در حال شکل دادن به ابدیت خود هستیم.

در انتهای نشست دکتر شریف عنوان کردند که علامه طباطبایی در بحث فرزندان عنوان می‌کنند که در بحث فرزند ما دو دسته آیات داریم. دسته اول آیاتی است که عنوان می‌کنند فرزندان زینت‌های دنیا هستند و باید توجه داشته باشید این زینت‌ها شما را از یاد خداوند غافل نکند. دسته دوم آیاتی هستند که عنوان می‌کنند در روز قیامت فرزند زیاد و یا مال کثیر اثری ندارد. علامه بیان می‌کنند که زوجین خود را خالق فرزند می‌دانند بنابراین اگر نگاه عمیق و باطنی به مقوله فرزندآوری نداشته باشیم ممکن است فرزند، انسان را از یاد خداوند غافل کند.

مطابق آیات قرآن کریم مال و فرزند به درد کسانی می‌خورد که قلب سلیم داشته باشند. منظور از این قلب سلیم، قلبی است که از نگاه ظاهری فراتر رفته و با استفاده از ابزارهای فهم عمیق همه مسائل را تحلیل می‌کند. به عبارت بهتر هرگاه انسان توانست فرزند خود را به عنوان یک ارزش اعتباری که وجود او وابسته به خداوند متعال است درک کند شقی نخواهد شد. در آیات قرآن کریم نیز همواره این رویکرد مورد تاکید قرار گرفته است. قرآن کریم نیز از فرزند به عنوان هبه خداوند به زوجین یاد می‌کند تا یادآوری کند اگر زوجین به فرزند خود غیر از این دیدگاه بنگرند از یاد خدا غافل خواهند شد.

خانواده یک سری قواعدی دارد که ما می‌توانیم در سطح ظاهری آن‌ها را دسته بندی کنیم و ادعا کنیم اگر خانواده‌ای مراعی این قواعد ظاهری بود خانواده موفق و خوبی است اما اگر بخواهیم در جهت نگهداشت خانواده قدم برداریم باید توجه داشته باشیم که نیازمند یک نگاه عمیق‌تر و باطنی هستیم که در این بحث اصول و چهارچوب‌های این نگاه عمیق و باطنی عنوان شد.

تهیه کننده: محمد پاینده