در ادامه فایل صوتی و تصویری به همراه گزارش مکتوب سخنرانی دکتر محمدحسین مهدوی نژاد (دانشیار گروه فلسفه دانشگاه پیام نور استان یزد) با موضوع «مبنای انسان شناختی اخلاق در سیره رضوی » در پنجمین پیش نشست همایش بین‌المللی امام رضا علیه‌السلام و گفتگوی ادیان که روز چهارشنبه  17 آبان ماه ۱۴۰۲ در دانشگاه یزد برگزار شد، تقدیم علاقه‌مندان می‌شود.

مشاهده فیلم سخنرانی

در ابتدای نشست دکتر مهدوی نژاد عنوان کردند که با توجه به اینکه هر نگرش اخلاقی مبتنی بر دیدگاه انسان شناسی آن مکتب تعریف می‌گردد ازاین‌رو سعی داریم با توجه به مسائل انسان شناختی در سیره امام رضا(ع) به تعریف اخلاق بپردازیم. در واقع چون همه ائمه معصومین دارای یک سیستم فکری می‌باشند، می‌توان دیدگاه امام رضا(ع) را به عنوان دیدگاه معصومین و مکتب تشیع معرفی کرد.

اولین بحث در مورد معرفت نفس و مباحث انسان شناختی، بحث از ساحات وجودی انسان است. انسان موجودی دو ساحتی است که از جسم و نفس یا روح تشکیل یافته است. مطابق قرآن کریم نفس یا روح بُعد اصیل انسان است. روح انسان نیز دارای سه بعد اصلی می‌باشد. بعد معرفتی انسان، ساحت عقلانیت انسان است که علم و آگاهی انسان را تشکیل می‌دهد. بعد دیگر انسان، قلمروای است که لذات و عواطف انسان را تشیکل می‌دهد که بعد عاطفی نام دارد. بعد سوم انسان نیز بعد ارادی است که مربوط به تصیم و اراده انسان می‌شود. هر کدام از این ابعاد دارای شاخص‌های اخلاقی منحصر به خود می‌باشد.

شاخص اخلاقی بعد عاطفی، محبت ورزی است. همچنین شاخص اخلاقی بعد معرفتی و بعد ارادی به ترتیب حقیقت جویی و خیرخواهی می‌باشد. مطابق این نگاه به انسان، انسان تمام اعیار اخلاقی کسی است که این سه ویژگی را به صورت کامل در خود به وجود آورده باشد.

در قرآن کریم انسان با دو تفسیر متفاوت تعریف شده است. گاهی انسان خلیفه الله، امانتدار، اخلاقمند و... معرفی شده و از سوی دیگر گاهی از انسان با صفات طغیان‌گر، بخیل، حریص و... یاد می‌شود. به طورکلی آدمی دارای دو خود واقعی و غیرواقعی است. ویژگی‌های مثبت مربوط به خود واقعی انسان است. انسان مطابق با اراده و تفکر خود می‌تواند در هر یک از این دو مسیر حرکت کند. انسان در هر درجه‌ای از ایمان یا شقاوت باشد می‌تواند به مراتب بالاتر یا پایین‌تر برسد.

برخی از اندیشمندان عنوان کرده‌اند انسان ذاتاً یک موجود شرور است. قرآن کریم انسان را اصالتاً موجودی دارای سیرت و صورت پاک می‌داند. البته قابلیت پست شدن برای انسان وجود دارد و بستگی دارد انسان خود را در کدام مسیر قرار دهد.

در ادامه نشست دکتر مهدوی نژاد عنوان کردند که شاخص‌های اخلاقی بیان شده مطابق سیره و بیانات امام رضا(ع) در قرابت ادیان به یکدیگر بسیار کاربردی‌اند. به عنوان نمونه از امام رضا(ع) نقل شده است که دین‌داری خرد ورزانه مبتنی بر خیرخواهی است. در واقع مبانی انسان شناسی ذکر شده در اخلاق کاربردی به این صورت نمایان می‌گردد.

یکی از چالش‌های با سابقه در اخلاق کاربردی مسئله تعامل با ادیان مختلف است. در سیره رضوی شاخصه‌هایی وجود دارد که از آن‌ها می‌توان به عنوان الگوهای اخلاقی و رفتار ارتباطی با پیروان سایر ادیان استفاده کرد. یکی از مواردی که می‌توان به آن اشاره کرد حقیقت جویی در مناظرات و گفت‌وگوی ادیان است. متاسفانه در دوره مدرن انسان متجدد، علم و مناظرات را به جهت دخل و تصرف در طبیعت به نفع منافع مادی خویش استفاده می‌کند.

مطابق سیره امام رضا(ع) تاکید بر مشترکات یکی از روش‌های مطلوب و ممدوح در مواجه با ادیان است. این رویکرد ناشی از مبانی انسان شناختی و اخلاقی ایشان می‌باشد. یکی از مسئولیت‌های انسان در برابر بعد عقلانی خود جلوگیری از ورود قضایای کاذب به ذهن و تلاش در جهت دست‌یابی به قضایای صادقه است. از این عنوان در مباحث اخلاقی به نام اخلاق باور یاد می‌شود.

حضرت امام رضا(ع) در مناظرات خود مبتنی بر اخلاق باور حرکت می‌کنند. امام رضا(ع) در مناظرات از زبان شریعت وارد نمی‌شوند بلکه ایشان از باب اخلاق و مبانی مشترک ورود می‌کنند. مبتنی بر سیره رضوی در بحث گفت‌وگو ادیان بهتر است در پی زمینه مشترک حرکت کنیم.

در انتهای نشست دکتر مهدوی نژاد عنوان کردند که  از نظر علامه حکیمی، اسلام کاستن حق هیچ‌ کس را جایز نمی‌شمارد. مردم در برابر یکدیگر یا برادران دینی‌اند یا برابران نوعی‌، ازاین‌رو تنها برتری مردم بر یکدیگر امتیازات معنوی است که آن هم در سرای آخرت ظهور و بروز می‌یابد. این برتری در سرای آخرت به عنوان ملاک سنجش افراد در نظر گرفته می‌شود. با توجه به بعد اخلاقی انسان که مشخصه آن محبت‌ورزی است و هیچ گونه قیدی برای آن ذکر نشده و از طرف دیگر این محبت ورزی به انسان به ما هو انسان تعلق گرفته است ازاین‌رو محبت به پیروان سایر ادیان بلامانع است.

علامه طباطبایی دسته بندی متفاوتی از مراتب اخلاق ارائه می‌دهند که یکی از این شقوق اخلاق قرآنی است. اخلاق قرآنی از نظر ایشان جلب رضایت خداوند متعال است. علامه طباطبایی در المیزان اشاره می‌کنند که باید در مسیر اخلاق نگاه ما به رضایت خداوند متعال باشد. طبیعتا این نگاه بدون حب به خداوند میسر نخواهد شد.

تهیه کننده: محمد پاینده